বেইশ্যা: জোনাকীৰ উশাহ
অন্ধকাৰ আৰু পোহৰৰ মাজৰ সীমাৰেখাখন গুৱাহাটীৰ সেই আন্ধাৰ গলিটোত বৰ পাতল। ইয়াৰ প্ৰতিটো ইটা, প্ৰতিটো বিজুলী খুঁটা, প্ৰতিটো দুৱাৰে একো একোটা ইতিহাস কঢ়িয়াই ফুৰে—যি ইতিহাসৰ নাম সমাজৰ অভিধানত 'কলংক' বুলি লিখা থাকে। এই গলিটোৱেই জোনাকীৰ ঘৰ, জোনাকীৰ কৰ্মস্থান, আৰু জোনাকীৰ নিৰ্লিপ্ত জীৱনৰ একমাত্ৰ সাক্ষী।
জোনাকীৰ নাম আচলতে জোনাকী নহয়, আছিল জয়মতী। কিন্তু এই গলিটোলৈ অহাৰ পিছত আচল নামটোৱে মৰ্যদা হেৰুৱালে। ‘জয়মতী’ নামটোৱে এক বীৰত্ব, এক আত্মত্যাগৰ কথা মনলৈ আনে, যি এই জীৱনৰ সৈতে একেবাৰে খাপ নাখায়। সেয়ে, ইয়াত তাইৰ নাম জোনাকী—যেন আন্ধাৰত জ্বলি থকা এটা ক্ষন্তেকীয়া ক্ষীণ পোহৰ।
জোনাকীৰ বয়স এতিয়া ত্ৰিশ বছৰ। চহৰৰ এই পুৰণি অংশটোলৈ তাই বাৰ বছৰ আগতে আহিছিল। বাৰ বছৰ! এই সময়খিনিত তাইৰ দেহাটোতকৈ বেছিভাগেই তাইৰ সপোনবোৰত ঘাঁ লাগিছে। দেহাৰ ঘাঁবোৰ সময়ৰ লগে লগে শুকাই যায়, কিন্তু সপোনৰ ঘাঁবোৰ মাজে মাজে ৰাতিৰ নিস্তব্ধতাত তেজ হৈ ওলাই আহে।
গাঁৱৰ নদী আৰু চহৰৰ পংকিলতা
জোনাকীৰ জীৱনৰ আৰম্ভণি হৈছিল লখিমপুৰৰ এখন শান্তিপূৰ্ণ গাঁৱত। নৈৰ পাৰৰ সৰু পজাঘৰ। ডাঙৰ এটা বানপানী আহিছিল—বিশাল ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ কোপদৃষ্টি। বাৰিষাৰ সেই ভয়ংকৰ ৰাতিটোত তেওঁলোকে সকলো হেৰুৱালে: ঘৰ, পথাৰ, আৰু তাইৰ দেউতাকক। নৈখনৰ সোঁতে সকলো উটুৱাই লৈ গ’ল, মাথোঁ এৰি গ’ল বুকুত দ খাৱৈ সদৃশ শূন্যতা।
মা’ক আৰু সৰু ভায়েক ৰাণাক বচাবলৈ তাই গাঁওখন এৰি গুৱাহাটীলৈ আহিছিল। উদ্দেশ্য আছিল এটা সৰু চাকৰি বা কাৰোবাৰ ঘৰত কাম কৰা। কিন্তু জীৱনৰ বাট সদায় সৰল নহয়। এজনে কাম দিয়াৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰে ফুঁচুলাই তাইক এই গলিটোত থৈ গ’ল। যেতিয়া তাই বুজি পালে, তেতিয়া বহুত পলম হৈ গৈছিল। প্ৰতিবাদ কৰিছিল, কান্দিছিল, কিন্তু ভোক আৰু নিৰুপায়তাই তাইৰ মুখত তলা লগাই দিলে। ৰাণা তেতিয়াও সৰু, পঢ়িব লাগে। মা’ৰ চিকিৎসাৰ বাবে টকা লাগে।
প্ৰথম ৰাতিটো তাইৰ মনত আজিও এটা ক’লা দাগ হৈ আছে। ভয়, লাজ আৰু এক গভীৰ ঘৃণাৰ অনুভূতি। সেই ৰাতিটোত তাইৰ শৰীৰটো জীয়াই আছিল, কিন্তু আত্মাৰ মৃত্যু হৈছিল।
"প্ৰতিটো টকা, প্ৰতিটো উশাহ মোৰ নিজৰ নহয়," তাই নিজকে কৈছিল। "এইবোৰ ৰাণাৰ শিক্ষা, মাৰ ঔষধ। মোৰ মৰমৰ বিনিময়ত এইটো এটা মূল্য।" এই চিন্তাধাৰাই তাইক জীয়াই থকাত সহায় কৰিছিল। এইটো এটা কাম, য’ত তাই নিজৰ শৰীৰটো বিক্ৰী নকৰে, বৰঞ্চ নিজৰ সময় আৰু শান্তিৰ এটা অংশক বেছি, তাৰ বিনিময়ত ঘৰখনক জীৱন কিনি দিয়ে।
এন্ধাৰ ৰাতিৰ অতিথি
ৰাতি ১০ বজাৰ পাছত গলিটোৰ পৰিৱেশ সলনি হয়। ই এতিয়া মানুহৰ বাসস্থান নহয়, ই এক প্ৰকাৰৰ মঞ্চ হৈ পৰে—য’ত মানুহৰ লুকাই থকা হেঁপাহবোৰ আন্ধাৰৰ সুযোগ লৈ বাহিৰলৈ ওলাই আহে।
জোনাকীয়ে খিৰিকীৰে বাহিৰলৈ চায়। গাড়ীৰ হেডলাইটৰ ক্ষীণ পোহৰ, ক’ৰবাৰ পৰা ভাহি অহা মদ্যপানৰ গোন্ধ, আৰু মানুহৰ ফুচফুচনি—এয়াই তাইৰ জগত। তাই এটা শান্ত অথচ মৰ্মান্তিক হাঁহিৰে নিজৰ কোঠাটোত বহি থাকে। কোঠাটো সৰু, কিন্তু পৰিষ্কাৰ। এটা সৰু আইনা, এখন কাঠৰ তক্তা, আৰু কোণত থকা এটা সৰু মনাৰী। সেই মনাৰীটোত তাই ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পৰা বুটলি অনা কেইটামান শুকুৱা ফুল সংৰক্ষণ কৰি থৈছে—আগেয়ে থকা জীৱনটোৰ একমাত্ৰ স্মৃতিচিহ্ন।
এজন ক্লায়েণ্ট আহে। তেওঁ এজন মধ্যবয়স্ক লোক, সম্ভৱতঃ চহৰৰ কোনোবা এটা অফিচৰ বৰবাবু। তেওঁ শান্ত আৰু বেছি কথা নকয়। তেওঁৰ দুচকুৰ তলত গভীৰ এটা ভাগৰ, যেন তেওঁ এটা দিন নহয়, এটা জীৱন পাৰ কৰি আহিছে।
"আপোনাৰ নাম জোনাকী?" তেওঁ সুধিলে। মাতটোত আছিল এক অস্বস্তিকৰ বিনয়।
"হয়," তাই ক’লে। "বহক।"
সাধাৰণতে মানুহে আহি নিজৰ দাম ঠিক কৰে, ফূৰ্তি কৰে আৰু গুচি যায়। কিন্তু এইজন মানুহৰ মনত অন্য কিবা যেন আছিল। তেওঁ কেইমিনিটমান কেৱল কোঠাৰ চাৰিওফালে চালে, বিশেষকৈ সেই শুকুৱা ফুলকেইটাৰ ফালে।
"গাঁৱৰ মানুহ নেকি আপুনি?" তেওঁ সুধিলে।
জোনাকীয়ে অলপ আচৰিত হ’ল। এইখিনি কথা কোনেও নুসুধে। "আছিলো।"
"মোৰ ঘৰো গাঁৱত," তেওঁ ক’লে। "এতিয়া ইয়াত চাকৰি। ঘৰলৈ যাব নোৱাৰোঁ।"
তেওঁলোকৰ মাজত এটা দীঘল নিস্তব্ধতা বিৰাজ কৰিলে। সেই নিস্তব্ধতাটোৱে কেৱল দুটা শৰীৰক নহয়, দুটা দুখীয়া আত্মাক সংযোগ কৰিলে। তেওঁলোক দুয়োৱে নিজৰ নিজৰ জগতত বন্দী আছিল। তেওঁৰ বন্দীত্ব আছিল তেওঁৰ দায়িত্ব, তেওঁৰ একঘেঁয়া জীৱন, আৰু এই গলিটোত মাজে মাজে আহি কটোৱা লুকাই থকা দুঘণ্টা। জোনাকীৰ বন্দীত্ব আছিল এই কোঠাটো আৰু এই দেহাটো।
তেওঁ ক’লে, "মোৰ পত্নীৰো একেই নাম আছিল—জয়মতী।" তেওঁ হাঁহিলে, কিন্তু হাঁহিটোত আছিল গভীৰ বিষাদ। "জীৱনটোৱে কি যে সলনি কৰিলে সকলো।"
জোনাকীৰ চকু সেমেকি উঠিল। এইজন মানুহে তাইক বেইশ্যা হিচাপে নহয়, এজনী মানুহ হিচাপে দেখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। তেওঁ টকাখিনি তাইৰ হাতত দি ক’লে, "আজিলৈ ইমানেই। মই আপোনাৰ পৰা কোনো সেৱা নলওঁ। আপুনি মোৰ পত্নীৰ কথা মনত পেলাই দিলে। মোৰ ঘৰলৈ যাবৰ মন গৈছে।"
তেওঁ ওলাই গ’ল। জোনাকীয়ে টকাখিনি হাতত লৈ চকু দুটা মুদি দিলে। এয়া এক অভাৱনীয় অভিজ্ঞতা আছিল। সাধাৰণতে টকাখিনি তেওঁলোকৰ শৰীৰৰ মূল্য হয়, কিন্তু এই টকাখিনি যেন কেৱল সহানুভূতি আৰু দুটা মানুহৰ ভাগ কৰা বিষাদৰ মূল্যহে আছিল।
ৰাণাৰ চিঠি
পিছদিনাখন জোনাকীয়ে ৰাণাৰ এখন চিঠি পালে। চিঠিখন আছিল মাৰ হাতৰ আখৰেৰে।
"জোনাকী, তুমি ভালনে? আমাৰ ইয়াত বানপানী কমিছে। ৰাণাই মেট্ৰিক পৰীক্ষাত বৰ ভাল কৰিছে। লেটাৰ পাইছে। তোমাৰ টকাখিনিৰ বাবেহে সি পঢ়িব পাৰিলে। মই সদায় ভগৱানৰ ওচৰত প্ৰাৰ্থনা কৰোঁ যাতে তুমি কুশলে থাকা। ৰাণাই এতিয়া ইঞ্জিনিয়াৰ হ’ব খোজে। সি কয় যেতিয়া সি ডাঙৰ মানুহ হ’ব, তেতিয়া সি তোমাক এই কষ্টৰ জীৱনৰ পৰা ওলিয়াই আনিব। সি তোমাক বৰ মৰম কৰে। মইও কৰোঁ। কেতিয়াবা আহিবাচোন। —মা।"
চিঠিখন পঢ়ি জোনাকীৰ চকুৰ পৰা সৰি পৰা চকুপানীয়ে কাপোৰখন তিয়াই পেলালে। এই চকুপানীবোৰ লাজৰ নহয়, গৌৰৱৰ আছিল। তাইৰ তেজৰ দামত ৰাণাৰ ভৱিষ্যত গঢ় লৈ উঠিছে। তাইৰ সপোন মৰিল, কিন্তু এটা সপোন জীয়াই আছে—ৰাণাৰ উজ্জ্বল জীৱন।
ৰাণাই তাইক এই কষ্টৰ জীৱনৰ পৰা ওলিয়াই আনিব!
জোনাকীয়ে হাঁহিলে। ৰাণা নাজানিব তাই কি কাম কৰে। তাই মা’ক স্পষ্টভাৱে কৈ দিছে যে তাই এটা ডাঙৰ হোটেলত কাম কৰে, য’ত তাইক ৰাতি ৰ’ব লাগে। ৰাণাৰ সন্মুখত, তাই সদায় এজনী সফল, মৰমিয়াল বাইদেউ। সেই সঁচা জোনাকীজনীক তাই এই গলিটোত থৈ যায়, যাতে তাই বাহিৰৰ পৃথিৱীখনত বিশুদ্ধভাৱে চলিব পাৰে।
সমাজৰ দ্বৈত চৰিত্ৰ
জোনাকীয়ে জানে, সমাজে তাইক কেনে নজৰেৰে চায়। দিনৰ পোহৰত, এই গলিটোৰ মাজেৰে খোজ কঢ়া মানুহে তাইৰ পৰা চকু আঁতৰাই নিয়ে, যেন তাই এক সংক্ৰামক ৰোগ। কিন্তু ৰাতিৰ আন্ধাৰত, সেই একেই মানুহবোৰেই এই গলিটোত সোমাই পৰে।
তাই ভাবিছিল, "যি সমাজত এজনী নাৰীয়ে শৰীৰ বিক্ৰী কৰিবলৈ বাধ্য হয়, সেই সমাজে প্ৰথমে নিজৰ বিবেক বিক্ৰী কৰিছে।" যিসকলে নৈতিকতাৰ দীঘলীয়া ভাষণ দিয়ে, তেওঁলোকেই আন্ধাৰত ভৰি দিয়ে। সমাজে তাইক কলংকিত কৰে, কিন্তু সেই কলংকৰ ভাগী হোৱাসকলতো সমাজৰে মানুহ।
তাইৰ জীৱনটো এটা খোলা কিতাপৰ দৰে—যিখন কেৱল আন্ধাৰতহে পঢ়া হয়। তাই সেই কিতাপৰ পৃষ্ঠাবোৰ নিজ হাতেৰে লিখা নাছিল, বৰঞ্চ সময় আৰু অভাৱে সেই পৃষ্ঠাবোৰ তাইৰ ওপৰত জোৰকৈ খুলি দিছিল।
এটা সন্ধিয়াত, জোনাকীয়ে দেখিবলৈ পালে, চহৰৰ এজন সন্মানীয় ধনী মানুহৰ ডেকা পুতেক এটা নতুন ক্লায়েণ্ট লৈ গলিটোত সোমাইছে। মানুহজন জনপ্ৰিয় নেতাৰ পুত্ৰ, যিজন নেতাই সদায় নাৰীৰ মৰ্যদা আৰু সংস্কৃতিৰ বিষয়ে বক্তৃতা দিয়ে। জোনাকীয়ে গভীৰভাৱে উশাহ ল’লে। তাইৰ মনত কোনো ঘৃণা নাছিল, কেৱল এক গভীৰ কৰুণা আছিল। তেওঁলোকৰ দৰে মানুহে লুকাই কৰে, আৰু তাইৰ দৰে মানুহে প্ৰকাশ্যে কৰিবলৈ বাধ্য হয়। তাইৰ আৰু তেওঁলোকৰ পাৰ্থক্য কেৱল আন্ধাৰ আৰু পোহৰৰ।
জোনাকীৰ নিজা পোহৰ
এতিয়া ৰাতি শেষ হৈ আহিছে। পূব আকাশত এটা ক্ষীণ ৰঙা আভা দেখা গৈছে। গলিটো এতিয়াও টোপনিত। জোনাকীয়ে খিৰিকীখন খুলিলে। এটা ঠাণ্ডা বতাহে তাইৰ মুখত আলফুলে চুই গ’ল।
তাই উঠি কাপোৰ সলালে। এখন সাধাৰণ কপাহী মেখেলা চাদৰ পিন্ধিলে। তাইৰ হাতত এতিয়া ৰাণাৰ পঢ়াৰ বাবে, মা’ৰ চিকিৎসাৰ বাবে যথেষ্ট টকা আছে। এই টকাখিনিৰে তাই যিকোনো সাধাৰণ মানুহৰ দৰে চহৰত এটা দিন আৰম্ভ কৰিব পাৰে।
জোনাকীয়ে আইনাখনৰ সন্মুখত থিয় হ’ল। তাইৰ চকুৰ চাৰিওফালে ডাঠ ক’লা দাগ, কিন্তু তাইৰ দুচকুৰ মাজত এক গভীৰ দৃঢ়তা আছে। তাই নিজৰ প্ৰতিচ্ছবিটোক ক’লে, "শুন, আজি ৰাণাই লেটাৰ পোৱাৰ খবৰটো পাইছো। মই তোমাক ধন্যবাদ জনাইছো। তুমি এজনী সাহসী নাৰী। তুমি এটা ঘৰ ৰক্ষা কৰিছা।"
তাই জানে, তাইৰ জীৱনৰ এই অধ্যায়টো কেতিয়াও বন্ধ নহ’ব। সমাজে তাইক সদায় 'বেইশ্যা' বুলিয়েই মাতিব। কিন্তু তাই নিজৰ ভিতৰত এজনী 'মা', এজনী 'ভনী', আৰু এজনী 'সাহসী মানুহ' হিচাপে জীয়াই থাকিব।
জোনাকীয়ে কোঠাটোৰ দুৱাৰ খুলিলে। গলিটোৰ মূৰৰ দোকানখন এতিয়াও বন্ধ। দোকানীয়ে তাইক দেখিলে বুকুৰ মাজত কিবা এটা কথা লৈ ফুচফুচাই। কিন্তু জোনাকীয়ে সেয়া আওকাণ কৰিলে।
সূৰ্যৰ পোহৰ পৰিলে এই গলিটো পুনৰ সাধাৰণ হৈ উঠিব। মানুহে নিজৰ কামত ব্যস্ত হ'ব, নৈতিকতাৰ কথা ক'ব, আৰু এই ৰাতিটোৰ কথা পাহৰি যাব। কিন্তু জোনাকীয়ে পাহৰিব নোৱাৰে। এই ৰাতিটোৱেই তাইক জীয়াই ৰাখে।
তাই খোজ ল’লে। তাইৰ খোজত কোনো ভয়, কোনো লাজ নাছিল—কেৱল আছিল নিজৰ পৰিয়ালৰ প্ৰতি থকা দায়বদ্ধতাৰ এটা নিৰ্লিপ্ত বোজা। তাইৰ শৰীৰটো এই গলিটোৰ, কিন্তু তাইৰ আত্মা এতিয়াও লখিমপুৰৰ সেই শান্তিপূৰ্ণ নৈখনৰ পাৰত, য’ত ৰাণাই পঢ়ি আছে আৰু মায়ে তাইৰ প্ৰত্যাৱৰ্তনৰ বাবে অপেক্ষা কৰিছে।
জোনাকীৰ উশাহ চলি আছে। এই উশাহেই তাইৰ আচল জোনাকী—আন্ধাৰৰ মাজত জিলিকি থকা এক অটল আশা।
